عقب‌ماندگی ایران در استفاده از ماشین‌آلات خودران و هوشمند معدنی
درحالی‌که کشورهای پیشرو در حوزه معدن به‌سرعت در حال گذار از تجهیزات سنتی به سمت ماشین‌آلات هوشمند و خودران هستند، ایران هنوز با مشکلاتی در تأمین، نگهداری و نوسازی ماشین‌آلات معمولی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. این عقب‌ماندگی فناوری نه‌تنها بهره‌وری معادن ایران را تحت تأثیر قرار داده بلکه توان رقابت در بازار جهانی مواد معدنی را نیز محدود کرده است.
به گزارش پایگاه خبری «معدن نامه»، در شرایطی که بازیگران اصلی صنعت معدن جهان به کمک فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و سیستم‌های خودران به دنبال افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و به حداقل رساندن خطرات انسانی هستند، ایران همچنان درگیر چالش‌های زیرساختی در این حوزه است.
انقلاب دیجیتال در معادن دنیا
در سال‌های اخیر فناوری‌های نوینی مانند هوش مصنوعی (AI)، اینترنت اشیاء (IoT)، داده‌کاوی، سیستم‌های خودران و رباتیک به‌طور گسترده وارد صنعت معدن شده‌اند. شرکت‌های بزرگ بین‌المللی از جمله ریو تینتو (Rio Tinto)، بی‌اچ‌پی (BHP) و وله (Vale) ناوگان‌هایی از کامیون‌ها، بیل‌های مکانیکی و حفارهای کاملاً خودران و متصل به شبکه‌های مرکزی هوشمند را راه‌اندازی کرده‌اند.
شاید آشکارترین نفوذ هوش مصنوعی در بخش معدن و مواد معدنی را بتوان در ظهور خودروهای خودران و ربات‌‌‌های معدنی جست‌‌‌وجو کرد. معدن سنگ آهن گودای دری ریتینتو در استرالیا، یکی از معادن پیشرفته جهان است که به ماشین‌‌‌های خودران مجهز شده است. ناجل دیویدسون سخنگوی ریتینتو اعلام کرده است که سیستم خودران اتوهال این مجموعه، سنگ معدن را ۲۴ساعته و بدون نیاز به راننده انسانی جابه‌‌‌جا می‌کند. در نتیجه حضور چنین ماشین‌‌‌آلاتی در معادن، ضرورت حضور انسان در محیط‌‌‌های پرخطر از بین می‌رود یا کاهش می‌‌‌یابد که در نتیجه آن، تلفات جانی نیز به میزان قابل‌توجهی کاهش خواهد داشت.
جایگاه ایران در این تحولات کجاست؟
در ایران تاکنون هیچ پروژه استخراج معدنی با استفاده از ماشین‌آلات خودران به‌طور رسمی راه‌اندازی نشده است. حتی در حوزه سیستم‌های نیمه‌هوشمند مانند مدیریت سوخت یا سنسورهای هشدار نیز تنها تعداد معدودی از معادن بزرگ اقداماتی را انجام داده‌اند.
البته برنامه‌ریزی‌هایی برای هوشمندسازی معادن ایران صورت گرفته است. بهاره خازنی سرپرست مرکز نوآوری، هوشمندسازی و امنیت سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) در این خصوص می‌گوید: هوشمندسازی معادن و صنایع معدنی می‌تواند به بهبود سرعت و دقت تصمیم‌گیری مدیران بر پایه داده‌های شفاف منجر شود. برای جریان آزاد و امن داده‌ها نیاز به بستر ارتباطی مطمئن داریم که از یک سال پیش با همکاری وزارت ارتباطات، پیاده‌سازی فیبر نوری و شبکه 5G اختصاصی برای معادن آغاز شده است.
او راه‌اندازی سامانه توزیع هوشمند و ایجاد پایگاه داده شرکت‌های فعال در حوزه هوشمندسازی معادن را از جمله اقدامات ایمیدرو در مسیر هوشمندسازی معادن عنوان کرده و می‌افزاید: از اسفندماه گذشته (1403) ثبت‌نام شرکت‌های متقاضی در سایت ایمیدرو آغاز شد و ارزیابی آن‌ها در حال انجام است. این فهرست به‌زودی منتشر می‌شود تا شرکت‌های معدنی بتوانند با اطمینان بیشتری از خدمات آن‌ها استفاده کنند.
خازنی همچنین از تأسیس مرکز مهارت افزایی دیجیتال به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های ضروری هوشمندسازی نام برده و می‌گوید: هدف ما تربیت نیروی انسانی ماهر مطابق با استانداردهای جهانی است.
او تصریح می‌کند: ایمیدرو برای اجرای آزمایشی طرح‌های خود، معادن زغال‌سنگ طبس (زیرزمینی)، طلای زرشوران (روباز) و سنگ‌آهن سنگان (روباز) را به‌عنوان پایلوت (نمونه) در معادن کلیدی انتخاب کرده است. علاوه بر این، سه پایلوت مدیریت انرژی (EMS) در فولاد قائنات، فولاد سنگان و آلومینیوم جاجرم در حال اجراست.
سرپرست مرکز نوآوری، هوشمندسازی و امنیت ایمیدرو همچنین از تدوین سند تحول دیجیتال معدن و صنایع معدنی خبر می‌دهد که به‌زودی به‌صورت رسمی ابلاغ خواهد شد. این سند پنج‌ساله نقشه راهی ملی برای هوشمند سازی معادن ایران است و اقدامات کلانی را در بر می‌گیرد.
موانع پیش روی استفاده از ماشین‌آلات هوشمند و خودران در ایران
چند عامل اصلی در عدم ورود ایران به حوزه ماشین‌آلات هوشمند و خودران در معادن نقش دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تحریم‌هاست. تحریم باعث شده دسترسی به فناوری‌های روز، نرم‌افزارها و قطعات الکترونیکی محدود شود.
نبود سرمایه‌گذاری زیرساختی مانع بسیار مهم دیگری برای پیشگیری از هوشمندسازی معادن در ایران است. معادن ایران اغلب فاقد سیستم‌های ارتباطی (اینترنت صنعتی، شبکه‌های بی‌سیم امن و…) هستند و همین موضوع کار را برای ورود به عرصه دیجیتال‌سازی و استفاده از فناوری‌های نوین بسیار سخت می‌کند.
در نهایت کمبود متخصصان فناوری اطلاعات صنعتی و اپراتورهای آموزش‌دیده یک عامل بازدارنده دیگر است که البته برطرف ساختن آن با تدوین برنامه‌های نوین آموزشی در بازه زمانی میان‌مدت امکان‌پذیر است.
آیا امکان بومی‌سازی فناوری ماشین‌آلات خودران و هوشمند وجود دارد؟
پاسخ برخی کارشناسان به این پرسش مثبت است. به گفته فعالان حوزه فناوری، شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران می‌توانند در زمینه‌هایی مانند طراحی نرم‌افزارهای مدیریت هوشمند ناوگان، سیستم‌های پایش سلامت ماشین‌آلات و حتی الگوریتم‌های هوشمند هدایت خودران ورود کنند، مشروط به آنکه دولت، شرکت‌های بزرگ معدنی و بخش خصوصی، عزم جدی برای سرمایه‌گذاری و حمایت از تحقیق و توسعه (R&D) داشته باشند.
پنجره فرصت در حال بسته شدن است
در جهانی که سرعت نوآوری در صنعت معدن سرسام‌آور شده، عدم ورود ایران به عرصه ماشین‌آلات هوشمند به معنای جا ماندن از قافله رقابت جهانی است. اگرچه تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی جدی هستند، اما بی‌برنامگی، محافظه‌کاری و نبود جسارت در تحول دیجیتال از موانع بزرگ‌تری محسوب می‌شوند.
ایران هنوز فرصت دارد که با پایلوت‌های کوچک، سرمایه‌گذاری هدفمند و استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان به آرامی وارد این مسیر شود، پیش از آنکه دیگر خیلی دیر شده باشد.
