رشد چشمگیر فولاد ایران؛ توسعه یا ناپایداری؟
در ۱۳ سال گذشته، تولید شمش فولاد ایران با رشدی بیش از دو برابری از ۱۳.۶ میلیون تن به بیش از ۳۰ میلیون تن رسیده و کشور را در جایگاه نهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان قرار داده است. بااین‌حال این رشد کمّی در صورت تداوم ناترازی در زنجیره تولید، محدودیت انرژی و کمبود مواد اولیه، ممکن است به جای نشانه توسعه پایدار، به نمادی از رشد نامتوازن تبدیل شود.
به گزارش پایگاه خبری «معدن نامه»، تولید شمش فولاد ایران طی ۱۳ سال گذشته بیش از دو برابر شده و از ۱۳.۶ میلیون تن در سال ۱۳۹۰ به بیش از ۳۰ میلیون تن در سال ۱۴۰۳ رسیده است. این رشد که ایران را در جایگاه نهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان قرار داده، هرچند نشانه‌ای از توسعه زیرساخت‌های صنعتی است، اما پرسش‌هایی جدی درباره پایداری این روند و کیفیت رشد مطرح می‌کند.
جهش کمّی در سایه سرمایه‌گذاری و طرح‌های ایمیدرو
بر اساس گزارش سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، رشد چشمگیر تولید فولاد طی سال‌های اخیر نتیجه اجرای طرح‌های توسعه‌ای، سرمایه‌گذاری‌های جدید و حمایت‌های این سازمان از پروژه‌های استانی بوده است.
در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳، ظرفیت تولید فولاد کشور با احداث و بهره‌برداری از واحدهای بزرگی مانند فولاد نی‌ریز، شادگان، بافت و میانه افزایش یافت و زیرساخت‌های انرژی و حمل‌ونقل صنعتی در بسیاری از مناطق کشور توسعه پیدا کرد. اما بررسی داده‌ها نشان می‌دهد این مسیر رشد کاملاً یکنواخت نبوده است. در سال ۱۴۰۰ تولید فولاد خام به حدود ۲۷.۹ میلیون تن کاهش یافت که نسبت به سال قبل افتی محسوس داشت. این افت احتمالاً نتیجه محدودیت‌های انرژی و کمبود برق در تابستان بوده که در این سال برای اولین بار به‌صورت جدی گریبان فولادسازان را گرفت و این مجموعه‌ها آمادگی لازم را برای مواجهه با آن نداشتند. عامل مؤثر دیگر هم سیاست‌های کنترلی صادرات بوده که همچنان نیز تهدیدی جدی برای استمرار رشد محسوب می‌شوند.
آیا رشد کمی به معنای توسعه واقعی است؟
با وجود افزایش تولید، رشد کمی فولاد الزاماً نشانه توسعه پایدار نیست و بخشی از ظرفیت ایجادشده بدون توازن در زنجیره ارزش شکل گرفته است، یعنی تولید شمش رشد کرده اما برنامه‌های توسعه متوازن پیش نرفته‌اند و گاهی در بخشی از زنجیره با کمبود و گاهی با مازاد مواجه می‌شویم. به‌عنوان‌مثال مدت‌هاست که کارشناسان در خصوص ناکافی بودن منابع سنگ آهن کشور هشدار می‌دهند و کاهش این ماده به‌عنوان پایه اصلی تولید فولاد می‌تواند صنعت فولاد کشور را با بحران بزرگی مواجه کند.
علاوه بر این نوسانات نرخ ارز، سیاست‌های صادراتی متغیر و محدودیت‌های انرژی باعث شده بسیاری از واحدهای تولیدی با ظرفیت کمتر از توان اسمی خود فعالیت کنند. از این منظر نیز رشد عددی تولید شاید واقعیت اقتصادی صنعت را به‌درستی بازتاب ندهد.
چالش انرژی و مواد اولیه؛ تهدید تداوم رشد
تولید فولاد در ایران به‌شدت به انرژی ارزان و تأمین پایدار سنگ آهن وابسته است. در سال‌های اخیر کاهش سرمایه‌گذاری در اکتشافات معدنی و سیاست‌های یارانه‌ای غیرهدفمند، فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان وارد کرده است.
قطع برق و گاز در فصول اوج مصرف، افت تولید سال ۱۴۰۰ را رقم زد و در صورت تداوم کمبود زیرساخت انرژی، حفظ سطح فعلی تولید نیز دشوار خواهد بود.
مسیر توسعه نیازمند بازنگری
صنعت فولاد ایران طی بیش از یک دهه مسیر رشد بسیار خوبی را پشت سر گذاشته است، اما پایداری این دستاورد نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه در سه حوزه کلیدی است: توسعه متوازن زنجیره تولید، تضمین زیرساخت‌های انرژی و ثبات در مقررات صادراتی.
بدون این اصلاحات دستاورد «۳۰ میلیون تن فولاد» ممکن است نه نماد توسعه، بلکه نشانه‌ای از رشد نامتوازن و شکننده باشد و در سال‌های آینده نیز نتوان این رشد با همین روند ادامه داد.
