دولت سیزدهم در حالی کار خود را آغاز نمود که کشور در تأمین انرژی برق با نا ترازی بیش از 15 هزار مگاواتی مواجه بود، در آن زمان دولت به جهت رفع این نا ترازی، برنامه افزودن 20000مگاوات برق را به شبکه سراسری برق از طریق احداث ظرفیت‌های جدید در دستور کار خود قرارداد ولیکن امروز در شرایطی هستیم که با در نظر گرفتن میانگین افزایش مصرف سالیانه ۵% کشور و با توجه ظرفیت‌های ایجادشده، نا ترازی 10 هزار مگاواتی برق را در تابستان 1403 تجربه می‌کنیم.

یکی از وظایف دولت‌ها ایجاد زیرساخت برای صنایع و صاحبان کسب‌وکار است و آنچه واضح است عدم سرمایه‌گذاری و توسعه به هنگام نیروگاهی و زیرساخت انرژی برق در ادوار گذشته علل این نا ترازی انرژی است. به گفته وزیر نیرو در دولت‌های هفتم و هشتم 60 درصد، دولت‌های نهم و دهم 68 درصد و دولت‌های یازدهم و دوازدهم تنها 23 درصد به ظرفیت تولید برق کشور نسبت به ابتدای هر دولت افزوده شد. این روند کاهشی آهنگ توسعه نیروگاهی در کشور در یک دهه گذشته و عدم مشارکت بخش خصوصی در این حوزه به علت عدم اصلاح ساختار اقتصادی صنعت برق مربوط است و هنوز فراموش نکرده‌ایم در سالیان گذشته سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بیشترین گلایه را از عدم پرداخت مطالبات خود از دولت داشته‌اند.

در مهر 1400 مقارن با دولت دوازدهم درزمانی که شرکت‌های معدنی و فولادی با استراتژی ارزآوری بیشتر، در حال سرمایه‌گذاری در توسعه‌های صنایع پایین‌دست خود برای ورود گسترده‌تر در بازارهای جهانی بودند، دولت به پشتیبانی مجلس شورای اسلامی در جهت کاهش نا ترازی انرژی برق طی تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت صمت و وزارت نیرو، صنایع را به ساخت نیروگاه خود تأمین مکلف نمود.

بر اساس جزئیات این تفاهم‌نامه سرمایه‌گذاری و ساخت 14 نیروگاه به شرکت‌ها فولاد مبارکه اصفهان، فولاد هرمزگان به همراه فولاد کاوه جنوب، شرکت آلومینیوم المهدی، شرکت ملی مس، چادرملو، گل گهر، ایمیدرو (منطقه ویژه لامرد – سالکو)، ایرالکو، آلومینای ایران، توسعه آب آسیا، شرکت پویا انرژی، فولاد خوزستان و فولاد سترگ شرق واگذار شد و ظرفیت مجموع این 14 نیروگاه برابر 12 هزار و 469 مگاوات برآورد شد.

هم‌اکنون پس از گذشت کمتر از ۳ سال از تکلیف وزارت صنعت، معدن و تجارت به صنایع حدوداً 2000 مگاوات برق این نیروگاه‌ها وارد شبکه برق سراسر شده است.

کشور در تابستان 1403 کماکان با نا ترازی 10 هزار مگاواتی انرژی برق دست‌به‌گریبان است و بر اساس سنوات گذشته برای تأمین مصرف مشترکین خانگی اقدام به کاهش توان برق مصرفی صنایع فولادی می‌نماید. درصورتی‌که به گفته کارشناسان تنها با مدیریت 13% مصرف در مشترکان خانگی می‌توان کل برق صنایع فولادی را تأمین کرد. همچنین این نکته نیز قابل‌ذکر است که در مقابل 60 هزار مگاوات برق مصرفی کل کشور، فقط حدود 5 هزار مگاوات معادل 8% سهم  مصرف صنایع فولادی در کشور است.

به گفته مدیرعامل شرکت توانیر در جمع انجمن تولیدکنندگان فولاد ، طی دو سال گذشته انرژی برق تحویلی به صنایع فولاد %20 رشد داشته است، البته وی  به رشد 130% صادرات و ارزآوری صنایع فولادی اشاره‌ای نمی‌کند و آن را در نظر نمی‌گیرد!

چراکه صادرات صنایع فولادی در سال 1400 برابر 3.4 میلیارد دلار بود درصورتی‌که این میزان در سال 1402 به 7.8 میلیارد دلار رسید. همچنین ذکر این نکته ضروری است که کاهش توان برق شرکت‌های فولادی تبعات اقتصادی ازجمله کاهش 5 میلیون تنی تولید فولاد و از دست رفتن حدوداً 3.5میلیارد دلار درآمد صنایع فولادی به‌صورت سالیانه است.

طبق آخرین گزارش‌ها از مصرف برق در تابستان 1403، با افزایش 3درجه‌ای دمای هوا در استان‌های کشور، پیک مصرف بیش از 15 هزار مگاوات نسبت به سال گذشته افزایش‌یافته است. مدیریت نا ترازی برق و روند افزایشی خاموشی صنایع در دوره گرم سال نشان می‌دهد، روند خاموشی صنایع که طی سال‌های 1399–1396 متوسط ۱۱% درصد تقاضای برق صنایع بوده در سه سال گذشته به 38% میزان تقاضا رشد داشته است و بیم آن می‌رود با گسترش شهرها و افزایش مصرف انرژی این نا ترازی در نبود اقدامات مؤثر دولت، منجر به خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای صنایع فولادی شود.

در این میان یکی از شرکت‌های پیشرو در زمینه خود تأمینی انرژی برق، شرکت فولاد مبارکه است که توانسته هم‌زمان با ثبت رکورد افزایش تولید سالیانه و ثبت رکورد بالاترین میزان صادرات غیرنفتی در سال 1402، نیاز خود را از شبکه سراسر طی دو سال گذشته 10% کاهش دهد.

ولی در سال 1403 با شروع گرما از خردادماه، شرکت توانیر توان برق موردنیاز شرکت فولاد مبارکه را به میزان 46% کاهش داد، که این اقدام موجب کاهش 209 هزار تنی تولید فولاد و ایجاد 4.8 همت درآمد ازدست‌رفته تا نیمه تیرماه برای این شرکت شد.

دولت‌ها طی دو دهه گذشته در راستای اصلاح ساختار اقتصادی صنعت برق، تحت قانون اصلاح قیمت حامل‌های انرژی به‌صورت سالیانه برق صنایع فولادی را افزایش داده‌اند به‌طوری‌که از سال 1400 تا 1403 درمجموع نرخ برق تحویلی به این صنایع با رشد 34.4 روبه‌رو شد. مضافاً اینکه طبق بخشنامه وزارت نیرو در اسفند 1402 کل هزینه پرداختی صنایع فولادی بابت برق مصرفی از اردیبهشت تا دی 1402 علی‌الحساب تلقی شده و به‌یک‌باره نرخ هر کیلووات ساعت از 600 تومان به 1200 افزایش یافت اما بازهم در تابستان 1403 با خاموشی گسترده در صنایع فولادی روبه‌رو هستیم.

روند سرمایه‌گذاری در صنعت نیروگاهی طی دو دهه اخیر علیرغم روند افزایش تعرفه‌ها، روند کاهشی داشته به‌نحوی‌که 6.2 میلیارد دلار در سال 1387 به نزدیک صفر در سال 1400 رسیده است. این کاهش روند سرمایه‌گذاری و افزایش تعرفه‌ها به‌صورت مستقیم بهای تمام‌شده این شرکت‌های فولادی را به‌شدت افزایش داده و توسعه این صنایع را با مشکل روبه‌رو  می‌کند.

مقایسه تولید انرژی برق در ایران و ترکیه

بر اساس تحقیقات صورت گرفته، تا پایان سال 1402 ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی در ایران 93 هزار مگاوات با تولید سالیانه 380 میلیون مگاوات ساعت است. درمجموع انرژی برق ایران 85% توسط نیروگاه‌های حرارتی، 13% نیروگاه‌های برق‌آبی و کمی بیشتر از 2% نیروگاه‌های اتمی و بادی تأمین می‌شود. (همان‌گونه که از آمار فوق برمی‌آید، بخش مهمی از تأمین برق  کشور توسط نیروگاه‌های حرارتی تأمین می‌شود که 81% مصرف‌کننده گاز طبیعی، ۱۱% گازوئیل و 8% نفت کوره هستند.)

این در حالی است که ظرفیت نصب‌شده نیروگاهی ترکیه برابر 110 هزار مگاوات با تولید سالیانه 322 میلیون مگاوات ساعت است و این در حالی است که 42% از انرژی برق تولیدی در ترکیه از سوخت گاز طبیعی، 26% زغال‌سنگ 13% برق‌آبی و  1%  از طریق نیروگاه بادی تأمین می‌شود.

مقایسه مصرف صنعتی و خانگی و همچنین سرانه مصرف انرژی برق در ایران و ترکیه

روند کل مصرف برق در طول 5سال گذشته نشان می‌دهد، مصرف سالانه برق در ایران از 259 مگاوات ساعت در سال 1397 به 333 مگاوات ساعت در سال 1402 رسیده که نشان‌دهنده رشد 28 درصدی در طول این دوره است. این در حالی است که در مدت مشابه، مصرف سالانه برق در کشور ترکیه از 270 میلیارد مگاوات ساعت در سال 2018 به 284 میلیارد  مگاوات ساعت در سال 2023 رسیده است که نشان‌دهنده رشد 5 درصدی در طول این دوره بوده است.

مقایسه بخش صنعتی و خانگی در سال 1402 هم نشان می‌دهد مصرف برق صنعتی کشور سهم 36% درصدی به خود   اختصاص داده و 31% خانگی بوده است. این در حالی است در مدت مشابه ترکیب مصرف برق در کشور ترکیه شامل 45%   مصرفی برق صنعتی و 31% مصرف خانگی بوده است.

با مقایسه سرانه مصرف برق به‌عنوان یکی از آیتم‌های نفوذ صنعت و فناوری در کشوهای درحال‌توسعه بین دو کشور ایران و ترکیه (سرانه مصرف برق در ایران برابر 3.788 کیلووات ساعت و سرانه مصرف برق در ترکیه برابر 3327 کیلووات ساعت) مشاهده می‌کنیم ضریب نفوذ فناوری در دو کشور در سال 2023 به یک‌میزان برآورد می‌شود. (شایان‌ذکر است در محاسبه سرانه مصرف برق، سبد انرژی خانگی در ایران و ترکیه برابر در نظر گرفته‌شده است)

جایگاه صنعت تولید برق ایران در جهان

آمار رسمی از تولید برق در جهان نشان می‌دهد ایران در سال 2021 با تولید 363تراوات ساعت برق نسبت به سال 2017 با رشد 36% همراه بوده و رتبه جهانی ایران در تولید برق از 16 به 12 بهبودیافته است. همچنین در حال حاضر ایران در بین 15 کشور مهم تولیدکننده برق پس از آلمان با 584 تراوات، فرانسه با 555 تراوات و عربستان با 403 تراوات ساعت قرار دارد و با کشورهای ترکیه، مکزیک و بریتانیا از حیث تولید برق هم‌گروه است. چین با تولید 5837 تراوات ساعت و آمریکا با 4381 تراوات ساعت تولید برق در رده اول و دوم قرار دارند.                                            

جایگاه مصرف انرژی برق ایران در جهان

آمار رسمی مصرف برق در جهان نشان می‌دهد ایران در سال 2020 با مصرف 279.8 تراوات ساعت برق در رتبه 14 جهان پس از عربستان سعودی با 331.4 تراوات ساعت، بریتانیا با 289.7 تراوات ساعت و ایتالیا با 286.4 تراوات ساعت برق قرار دارد.

 در همین سال چین با مصرف 6.875 تراوات ساعت در رتبه نخست و ایالت متحده آمریکا با مصرف 3.843 تراوات ساعت در رتبه دوم قرار دارند.

سرانه مصرف انرژی برق در ایران

طبق آمارهای گزارش‌شده، مصرف سرانه برق در ایران در سال 2021 برابر 3.072 کیلووات ساعت بوده و از این منظر رتبه 93 را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. مقایسه جایگاه مصرف برق و سرانه مصرف برق در ایران با دیگر کشورها نشان می‌دهد که ساختار اقتصادی کشور هنوز صنعتی نشده و نفوذ فناوری و صنعتی شدن عمق کمی دارد. از جنبه دیگر این موضوع منعکس‌کننده تنوع سبد انرژی خانوارها و استفاده آن‌ها از منابع مختلفی انرژی برای گرمایش و سرمایش است.