کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای و یک‌بارمصرف؛ چالشی جدی برای فولاد ایران
درحالی‌که کارت بازرگانی باید سند هویت و صلاحیت تاجر در عرصه واردات و صادرات باشد، اما سهولت صدور این کارت برای افراد فاقد اهلیت، به مشکلی جدی در تجارت کشور تبدیل شده است.
احسان رنجبران_ خلأ نظارت‌های مؤثر در فرایند صدور کارت‌های بازرگانی، بستری برای سوءاستفاده، فرار مالیاتی، دامپینگ و صادرات غیرشفاف ایجاد کرده و زنگ خطر آن برای تولیدکنندگان کشور به‌صدا درآمده است.
در این گزارش به بررسی پدیده کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای یا یک‌بارمصرف و ضربه‌های جبران‌ناپذیری که به تولیدکنندگان داخلی به‌ویژه در حوزه فولاد وارد می‌کند، می‌پردازیم.
خلأ نظارت در صدور کارت بازرگانی و ضربه به تجارت رسمی
طی سال‌های اخیر در ایران فرایند صدور کارت‌های بازرگانی با سهولت بالا و بدون بررسی دقیق سابقه افراد، به یکی از چالش‌های اصلی حوزه تجارت خارجی تبدیل شده است. در عمل وضعیت به‌گونه‌ای است که فردی بدون سابقه فعالیت تجاری و دانش اولیه بازرگانی، با ثبت‌نام در درگاه ملی مجوزها و ارائه مدارک عمومی می‌تواند کارت بازرگانی دریافت کرده و وارد چرخه تجارت خارجی شود؛ آن هم در شرایطی که هدف بسیاری از دارندگان کارت بازرگانی اجاره دادن آن به دیگران است.
استفاده از کارت‌های بازرگانی به‌صورت اجاره‌ای یا یک‌بارمصرف، تبعاتی جدی در پی دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها عدم بازگشت ارز حاصل از صادرات است. این روند در صنعتی استراتژیک و زیربنایی مثل فولاد می‌تواند باعث خسارات جبران‌ناپذیری شود، چنانکه به گفته بهرام سبحانی رئیس هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، امروز شاهد اختلاف بین آمار صادرات کارخانه‌ها و گمرک هستیم: «وقتی آمارها اعلام می‌شود، آمارهای ارائه‌شده توسط گمرک بالاتر از میزان صادراتی است که کارخانه‌های تولیدکننده گزارش داده‌اند. در واقع افرادی با کارت‌های اجاره‌ای فولاد را از بازار می‌خرند و صادر می‌کنند. برخی تجار محصولات فولادی را از کارخانه یا کف بازار خریداری می‌کنند و با استفاده از کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف، کالاهای خریداری‌شده را صادرات می‌کنند که این نوع آمارها در گزارش کارخانه‌ها ثبت نمی‌شود اما در گزارش گمرک ثبت می‌شود. درنتیجه سود آن نه به تولیدکننده می‌رسد و نه ارز آن به کشور باز می‌گردد.»
دامپینگ زیر سایه کارت‌های یک‌بارمصرف
در بازار جهانی رقابت مبتنی بر کیفیت و مزیت‌های واقعی شکل می‌گیرد، اما ورود صادرکنندگان غیررسمی با کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف مسیر تجارت ایران را به سمت دامپینگ و بی‌اعتباری می‌کشاند. صادرات با قیمت‌های غیرواقعی نه‌تنها به صنعت کشور آسیب می‌زند، بلکه موجب آسیب به وجهه تجاری ایران در عرصه بین‌المللی می‌شود.
در همین رابطه رئیس هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران نسبت به افزایش صادرات غیررسمی هشدار داده و می‌گوید: «برخی افراد فولاد را از بازار می‌خرند و با کارت‌های یک‌بارمصرف صادر می‌کنند. این افراد برای منفعت در سود حاصل از ارز حاضرند محصول را در بازار جهانی با قیمت پایین‌تری بفروشند که منجر به قیمت‌شکنی و به ضرر تولیدکننده و صادرکننده واقعی است.»
این وضعیت موجب شکل‌گیری نوعی رقابت ناسالم در بازارهای صادراتی شده است که در آن صادرکننده غیررسمی به دلیل نداشتن هزینه‌های تولید و تعهدات قانونی، قدرت مانور بیشتری برای کاهش قیمت دارد؛ چیزی که صادرکننده واقعی را از میدان به در می‌کند.
دامپینگ چیست و چرا خطرناک است؟
دامپینگ (Dumping) در تجارت بین‌المللی به فروش کالا در بازار خارجی با قیمتی پایین‌تر از قیمت داخلی یا حتی کمتر از هزینه تمام‌شده گفته می‌شود. هدف اولیه ممکن است تصاحب بازار باشد، اما در عمل موجب تخریب صنعت داخلی، کاهش درآمد تولیدکننده و آسیب به برند ملی می‌شود.
در برخی کشورها اقدامات ضد دامپینگ شدیدی در برابر چنین رویه‌هایی اتخاذ می‌شود، از جمله تحریم شرکت‌های صادرکننده یا اعمال تعرفه‌های جبرانی. ایران نیز ممکن است با چنین اقداماتی از سوی شرکای تجاری مواجه شود.
صنعت فولاد ایران یکی از اصلی‌ترین قربانیان این پدیده است. سبحانی رئیس هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران با هشدار نسبت به این مسئله می‌گوید: «استفاده از کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف موجب شده تا صادرات از مسیرهای غیراصولی صورت گیرد؛ این محصولات معمولاً با قیمت‌هایی پایین‌تر از نرخ بازار جهانی صادر می‌شوند که مصداق دامپینگ است و موجب شده برخی کشورها همچون عراق و افغانستان تعرفه‌هایی علیه فولاد ایران وضع کنند.»
کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف؛ ضربه‌ای به زنجیره ارزش تولید ملی
زنجیره ارزش در شرایط نرمال باید به شکل پیوسته و شفاف از تأمین مواد اولیه، تولید، توزیع، فروش و نهایتاً صادرات و بازگشت سود به چرخه تولید باشد. اما به گفته فعالان صنعتی، صادرات توسط افراد فاقد هویت تجاری که با کارت‌های اجاره‌ای فعالیت می‌کنند، سود حاصل از صادرات را از این چرخه خارج کرده‌اند.
سود صادرات به‌جای بازگشت به کارخانه، سر از بازار آزاد ارز درمی‌آورد و انگیزه تولیدکننده برای به‌روزرسانی فناوری، افزایش ظرفیت یا حفظ کیفیت کاهش می‌یابد و درنتیجه سود واقعی صادرات نصیب تولیدکننده نمی‌شود.
این نوع صادرات علاوه بر خارج کردن ارز از زنجیره تولید، موجب بی‌اعتمادی به آمارهای رسمی صادرات، عدم برنامه‌ریزی برای توسعه تولید و سردرگمی بازارهای هدف می‌شود.
از سوی دیگر کارت بازرگانی ابزاری برای شناسایی و پایش فعالیت‌های تجاری افراد در عرصه واردات و صادرات است، اما وقتی این کارت‌ها به‌راحتی اجاره یا فروخته می‌شوند، هویت صادرکننده واقعی پنهان می‌ماند و پایش سود، تعهد ارزی، یا پیگیری تخلفات احتمالی بسیار سخت یا حتی غیرممکن می‌شود. درنتیجه افرادی بی‌ارتباط با تولید با هدف سوداگری ارزی وارد فرآیند صادرات می‌شوند که عملاً پاداش تولید را می‌گیرند، بدون اینکه نقشی در آن ایفا کرده باشند.
تفاوت ایران با سایر کشورها
همان‌طور که گفته شد کارت بازرگانی باید تنها به تجاری که صلاحیت و اهلیت لازم را دارند داده شود، اما قانون تسهیل صدور مجوزها و حذف نظارت‌های پیشینی در ایران در عمل شرایطی را فراهم کرده که افراد فاقد سابقه و دانش تجاری نیز بتوانند به کارت دست یابند.
مشکل اساسی در ایران نگاه تسهیل‌گرایانه بدون توجه به سابقه تجاری افراد است. درحالی‌که سایر کشورها با تعیین شرایط سخت‌گیرانه برای ورود به حوزه صادرات، از همان ابتدا جلوی سوءاستفاده را می‌گیرند، در ایران ابتدا مجوز داده می‌شود و سپس در صورت بروز تخلف پیگیری می‌شود؛ پیگیری‌هایی که ممکن است گاهی بدون نتیجه بمانند.
یکی از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از ادامه این مشکلات اجرای نظارت پیشینی بر کارت‌های بازرگانی با همکاری اتاق‌های بازرگانی، بانک مرکزی و سازمان امور مالیاتی است.
همچنین می‌توان با ایجاد نظام رتبه‌بندی تجار (مانند رتبه اعتباری بانکی) با سطوح دسترسی مختلف به صادرات، جلوگیری از صدور کارت برای افراد فاقد سابقه تولید یا تجارت مرتبط و ممنوعیت قطعی واگذاری، اجاره یا فروش کارت بازرگانی به حل این مشکل کمک کرد.
جمع‌بندی
آنچه در ظاهر تسهیل مجوز کسب‌وکار بود در عمل باعث ایجاد روزنه‌ای برای ورود افراد فاقد صلاحیت به حوزه تجارت خارجی شده است. کارت‌های اجاره‌ای و صادرات بی‌پشتوانه نه‌تنها اعتماد به تجارت ایرانی را تضعیف می‌کند، بلکه تولید داخلی را نیز به ورطه زیان می‌کشاند.
کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف در ظاهر ابزاری برای تسهیل تجارت هستند، اما در عمل به ابزاری برای تخریب زنجیره ارزش تولید ملی تبدیل شده‌اند. در غیاب نظارت و سیاست‌گذاری هوشمند، سود واقعی از دستان تولیدکننده خارج شده و توسعه صنعتی کشور با تهدید جدی مواجه است. در واقع کارت‌های یک‌بارمصرف به‌جای تسهیل تجارت به ابزاری برای تخریب بازار صادراتی ایران بدل شده‌اند. دامپینگ محصول این فرایند است که نه‌تنها سود صادرات را کاهش می‌دهد، بلکه زیانی بزرگ به صنعت و اعتبار اقتصادی کشور وارد می‌کند.
تا زمانی که هویت صادرکننده مشخص نباشد، قیمت صادراتی واقعی نیست و تا زمانی که قیمت واقعی نباشد تجارت ایران برنده نخواهد بود.
