خام فروشی ، سرنوشت تکراری معادن ایران
ایران با برخورداری از پتانسیل معدنی غنی، یکی از کشورهای جهان از نظر تنوع و حجم مواد معدنی به‌شمار می‌رود. با این حال، سهم این ثروت عظیم از اقتصاد ملی همچنان ناچیز است و بخش معدن در مرحله خام فروشی متوقف مانده است.
به گزارش پایگاه خبری معدن نامه، نبود برنامه‌ریزی جامع برای توسعه زنجیره ارزش، ضعف در فناوری های نوین فرآوری و فقدان سرمایه گذاری بین المللی موجب شده تا بخش معدن ایران از مرحله استخراج فراتر نرود. کارشناسان معتقدند تا زمانی‌که نگاه فناورانه و راهبردی به معادن کشور شکل نگیرد، صادرات مواد خام نه تنها ادامه خواهد داشت بلکه فرصت خلق ارزش افزوده و توسعه صنعتی نیز برای سال های آینده از دست خواهد رفت.
در سال های اخیر، ایران به عنوان یکی از کشورهایی با تنوع غنی ذخایر معدنی شناخته شده است؛ طبق آمارها، این کشور دست‌کم ۳۷ میلیارد تن ذخیره قطعی و ۵۷ میلیارد تن پتانسیل معدنی بالقوه دارد و به لحاظ تنوع کانی ها در میان ۱۵ کشور برتر جهان جای گرفته است. با این وجود، سهم بخش معدن در تولید ناخالص داخلی ایران فراتر از چند درصد ناچیز نرفته است، که نشان‌دهنده استفاده حداقلی از ظرفیت واقعی این حوزه است.
اگرچه در سال های اخیر آمار صادرات مواد معدنی رونق یافته، اما نکته مهم این است که بخش عمده صادرات ایران در این حوزه همچنان خام فروشی است، بدون آنکه زنجیره ارزش افزوده پردازش و فرآوری عمیق در داخل کشور به طور مؤثر فعال شده باشد.
شهرام شریعتی، عضو اتاق بازرگانی ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، با اشاره به وضعیت کنونی استخراج و فرآوری مواد معدنی در کشور اظهار کرد: بیشتر و با یقین می‌توان گفت که ظرفیت های معدنی ایران به هیچ وجه مورد بهره‌برداری کامل قرار نگرفته است. از همان ابتدای زنجیره یعنی مرحله اکتشاف با مشکلات اساسی مواجه هستیم و این ضعف تا انتهای فرآیند یعنی تولید محصول نهایی ادامه دارد.
وی افزود: در بسیاری از موارد حتی محصول نهایی خود را به‌درستی شناسایی نکرده‌ایم؛ هنوز نمی‌دانیم هدف ما باید تولید فولاد باشد یا حرکت به‌سوی فناوری های بسیار فراتر از فولاد. همین وضعیت در بخش هایی چون مس، سرب و روی هم وجود دارد؛ ما همچنان در مرحله تولید شمش باقی مانده‌ایم و به سمت فناوری های بالاتر حرکت نکرده‌ایم.»
فقدان برنامه‌ریزی و ضعف سرمایه گذاری بین المللی
این عضو اتاق بازرگانی ایران با تأکید بر اینکه ظرفیت‌های کشور در بخش معدن، چه در اکتشاف و چه در استخراج و فرآوری، به‌هیچ‌وجه مورد استفاده قرار نگرفته است، بیان کرد: برای فعال سازی این ظرفیت ها نیاز به سرمایه گذاری های بزرگ بین المللی داریم، اما سیاست های فعلی کشور چنین فضایی را فراهم نکرده است و نشانه ای از تغییر آن در کوتاه‌مدت دیده نمی‌شود.
شریعتی ادامه داد: اگر هم روزی این اتفاق بیفتد، احتمال دارد که نتیجه آن به نوعی تاراج منابع ملی باشد. در این شرایط، شرکت های بزرگ بین المللی به‌ویژه از کشورهایی مانند چین و روسیه مواد معدنی ما را در قالب کنسانتره یا حتی ماده خام خارج می‌کنند، بدون آنکه ارزش‌افزوده واقعی برای اقتصاد ایران ایجاد شود.
تأخیر طولانی در دستیابی به مدینه فاضله معدنی
این استاد دانشگاه با اشاره به فاصله زیاد ایران تا تحقق یک ساختار توسعه‌یافته معدنی گفت: اگر بخواهیم به مدینه‌فاضله خود در بخش معدن برسیم، سالیان سال زمان لازم است. اصلاح ساختار زنجیره معدنی نیازمند برنامه ریزی دقیق، ثبات سیاستی و جذب سرمایه‌گذاری هوشمندانه است. در حال حاضر، هیچ‌کدام از این مؤلفه ها به‌صورت نظام مند در کشور وجود ندارد.
وی در پاسخ به پرسش درباره جایگاه ایران در استفاده از تکنولوژی روز دنیا در فرآوری مواد معدنی، شریعتی توضیح داد: اگر منظور از تکنولوژی روز، میانگین فناوری مورد استفاده در دنیا باشد، می‌توان گفت ایران در حد میانه قرار دارد. اما اگر بخواهیم با کشورهای پیشرفته معدنی مانند آمریکا، کانادا، استرالیا، روسیه، چین یا برزیل مقایسه کنیم، باید بگویم که بسیار عقب هستیم.
شریعتی تصریح کرد: ما هنوز فکر می‌کنیم که نهایت زنجیره ارزش، تولید فولاد یا شمش فلزی است، در حالیکه در دنیا حرکت به سمت محصولات پیشرفته‌تر و فناوری‌های نوین مانند تولید آهنرباهای فوق‌قدرتمند، بهره‌گیری از عناصر نادر خاکی (Rare Earths) و فرآوری مواد معدنی غیر فلزی با فناوری‌های خاص در حال انجام است. این مسیر در ایران حتی طراحی هم نشده است.
لزوم بازنگری در سیاست های معدنی و نگاه کلان به زنجیره ارزش
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: در برخی شرکت‌های بزرگ دولتی یا خصوصی ممکن است پروژه‌های فناورانه خاصی در حال انجام باشد، اما این موارد را نمی‌توان به کل صنعت معدن کشور تعمیم داد. در کلیت، زنجیره ارزش ما ناقص است و تنها در ۱۰ درصد ابتدایی آن فعالیت داریم.
وی در پایان تأکید کرد: این مسئله به معنای نادیده‌گرفتن زحمات فعالان بخش معدن نیست؛ بلکه واقعیتی است که نشان می‌دهد ما به آینده این صنعت و ارتقای ارزش افزوده در فرآوری مواد معدنی فکر نکرده‌ایم. اگر همین روند ادامه یابد، کشورهای دیگر به‌ویژه قدرت‌های معدنی، مسیر توسعه فناوری را در اختیار ما نخواهند گذاشت. مگر اینکه خودمان به فکر تغییر اساسی در سیاست‌گذاری‌ها و نقشه راه معدن کشور باشیم.
ایراسین
