نتایج توسعه صنعت فولاد بدون توجه به اصول توسعه پایدار؛
توسعه حملونقل ریلی الزامی در مسیر توسعه پایدار
با توجه به اهمیت استراتژیک صنعت فولاد وابسته به وجود ذخایر غنی معدنی و انرژی در کشور و جایگاهی که برای آن تعریف شده است، ملزم به حرکت در مسیر توسعه پایدار هستیم تا از تمام ظرفیتهای موجود به اقتصادیترین شکل ممکن استفاده نماییم.
بر همین اساس نیز در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدفگذاری و واحدهای صنعتی مختلفی در کشور برای تحقق این هدف احداث شدهاند که تداوم تولید آن بهواسطه تأمین مواد اولیه و انرژی و فراهم کردن بازار مصرف داخل و خارجی و توسعه زیرساختهایی همچون حملونقل ریلی، حاصل خواهد شد و مستلزم حرکت در مسیر توسعه پایدار و همچنین توجه درست به جنبههای محیط زیستی و همچنین اجتماعی است. چنانچه تمام الزامات یادشده فراهم گردد میتوان به تداوم تولید و توسعه این صنعت در شرایط پایدار امید داشت.
اهداف سند چشمانداز افق 1404 در صنعت فولاد کشور
دستیابی به تولید 55 میلیون تن فولاد خام و کسب رتبه هفتم دنیا در این بخش در شرایطی برای کشور یک دستاورد محسوب میشود که صادرات حداکثری محصولات فولادی، بومیسازی تکنولوژیهای روز دنیا، تکمیل زنجیره ارزش فولاد، حذف خام فروشی مواد اولیه و توسعه فعالیتهای اکتشافی در راستای توسعه ذخایر معدنی را با برنامهریزی همسو با این هدف پیگیری نماید. تولید 55 میلیون تنی فولاد در شرایطی که بازار هدف آن تعیین نشده باشد بهجز زیان برای کشور نتیجهای نخواهد داشت.
توسعه همهجانبه؛ یک ضرورت
صنعت فولاد کشور در سالهای اخیر روند رو به رشدی را بهویژه در بخش بالادستی و میانی زنجیره از آن خود کرده است که برای تحقق تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴ و تداوم آن طی سالهای آینده، با کمبودهایی روبهرو هستیم که سبب شده توسعه پایدار صنعت فولاد کشور با اما و اگرهایی مواجه باشد. نیل به این هدف نیازمند سرمایهگذاری قابلتوجهی در صنایع بالادستی این زنجیره شامل اکتشاف و استخراج سنگآهن و همچنین توسعه زیرساختهای حملونقل ریلی، آب، برق، گاز و تأمین سایر تجهیزات معدنی است. در همین حال جانمایی نادرست و احداث واحدهای فولادی در مناطق خشک و مرکزی کشور و چالش تأمین آب موردنیاز این صنایع را ایجاد کرده است که از دیگر مواردی است که توسعه پایدار این صنعت را با چالشی جدی مواجه میکند و طرح انتقال آب و توسعه حمل ریلی میتوان بخشی از آن را پوشش داد. در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدفگذاری شده اما ظرفیت مصرف این حجم از فولاد در کشور ما وجود ندارد؛ بنابراین یکی از الزامات تولید واحدهای این صنعت با تمام ظرفیت، صادرات و فروش محصولات به بازارهای جهانی است. هرچند فروش این محصولات در بازارهای جهانی باید همگام با تأمین نیاز داخلی باشد. حضور در بازارهای جهانی بهعنوان پیششرطی در مسیر توسعه صنایع شناخته میشود. صنعت فولاد نیز از این قاعده مستثنا نیست. توجه به این نکته ضروری به نظر میرسد که صادرات و فروش خارجی یک محصول در بازار بینالمللی از اهمیت ویژهای در مسیر تداوم تولید و توسعه آن برخوردار است. بازار داخلی ما از منظر سرانه مصرف فولاد اشباع است؛ بنابراین هر رشد تولیدی نیاز به تمهیدات صادراتی دارد.
توسعه اکتشافات
تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴ به حدود ۱۶۰ میلیون تن سنگآهن وابسته است. این در حالی است که اکنون سالانه نزدیک به 110 میلیون تن از این محصول در کشور استخراج میشود. به عبارتی حدود 50 میلیون تن کسری سنگآهن برای دستیابی به این هدف وجود دارد که تأمین این کسری نیازمند جذب سرمایه و اکتشافات جدید است که در نمودار زیر مشهود است.
طبق نمودار فوقالذکر در کنسانتره سنگآهن، گندله، شمش و مقاطع با واحدهای فعال و طرحهای قابل تحقق و دارای اولویت، امکان دستیابی به هدف بهراحتی هست. در خصوص آهن اسفنجی نیز علاوه بر واحدهای فعال و طرحهای قابل تحقق و دارای اولویت با در نظر گرفتن اجرایی شدن طرحهای محتمل با چالش مواجه نیستیم به عبارتی پیشبینی افزایش میزان تولید در تمامی حلقههای زنجیره در افق 1404 میسر میشود اما در استخراج سنگآهن باهدف افق 1404 فاصله زیاد است و دراینبین خلأ طرحهای قابل تحقق و محتمل کاملاً ملموس است که نیاز به سرمایهگذاری در بخش اکتشافات را نشان میدهد.
با نگاهی به موازنه زنجیره ارزش فولاد از سنگآهن تا فولاد خام در افق 1404 در نمودار زیر کاملاً مشخص است که چه در اکثریت حلقهها واحدهای فعال و طرحهای در دست اجرا به هدف نزدیک است اما حلقه ابتدایی که در صورت نبود، تولید دیگر حلقهها را مختل میکند از هدف فاصله دارد.
کمبودها در زمینه حملونقل نیز مانعی دیگر در مسیر توسعه پایدار در صنعت فولاد است. هزینههای مستقیم و غیرمستقیم حملونقل جادهای در صنعت فولاد بسیار زیاد است و اثر خود را بهتمامی حلقههای این زنجیره منعکس کرده، حملونقل جادهای بهواسطه میزان ظرفیت جابهجایی، آلودگی، استهلاک جاده و آمار تلفات جانی باید با برنامهای منسجم جای خود را به حملونقل ریلی در ابعادی گستره تر دهد. انتظار میرود همگام با توسعه فولادسازی، حملونقل ریلی نیز با رشد بیشتری توسعه یابد. بهطورکلی برای توسعه این صنعت مادر تخصصی، نیازمند بهرهمندی از یک برنامه منسجم عملیاتی و واقعگرایانه در بلندمدت هستیم.
آثار عدم توجه هم سویی توسعه صنعت فولاد و اصول توسعه پایدار
واکاوی شرایط موجود و طرحهای در دست اجرا و همچنین پایش صورت گرفته از طرح جامع فولاد که اخیراً از سوی شرکت ملی فولاد، ایمیدرو و شرکت فولاد تکنیک انجام یافته است، پیشبینی افزایش میزان تولید در تمامی حلقههای زنجیره هست و از منظر کارخانههای موردنیاز برای تولید در ظرفیت 55 میلیون تن مشکلی وجود ندارد اما امکان تولید واقعی این میزان در کشور با توجه به چالشهای اساسی میسر نخواهد بود.
این چالشها در بخش زیرساخت نیروگاهی بدینصورت است که برای دستیابی به هدف تولید ۵۵ میلیون تنی فولاد در افق چشمانداز ۱۴۰۴ دستکم 7 هزار مگاوات کمبود برق خواهیم داشت، در بخش زیرساخت حملونقل نیز در طرح جامع فولاد کل خطوط ریلی کشور در سال 1404 به میزان 25 هزار کیلومتر پیشبینی شده است و این در حالی است که تا پایان سال 1399 عملکرد کل خطوط ریلی کشور فقط به میزان 13 هزار و 954 کیلومتر بوده که نسبت به برنامه با تأخیر بسیار بالایی روبهرو است، در بخش تأمین مواد اولیه، ذخیره قطعی سنگآهن در کشور 3/ 3 میلیارد تن است که با عیار متوسط 46 درصد نیاز به استخراج 166 میلیون تن سنگآهن سالیانه است و با توجه قرارگیری عمده این ذخایر در عمق تأمین بخشی از مواد اولیه بهصورت واردات الزامی میباشد، در بخش تأمین آب نیز باید در نظر داشته باشیم که آب موردنیاز برای تحقق ظرفیت 55 میلیون تن بالغبر 370 میلیون مترمکعب است که با احتساب واحدهای فولادی نزدیک دریا آب موردنیاز 255 میلیون مترمکعب در سال است. این رقم حدود 1/ 3 برابر مقدار آب موردنیاز برای ظرفیت موجود است.