سود خالص ۷۰۰ میلیارد دلاری معادن در جهان؛
هوش مصنوعی محرک سودآوری معادن دنیا و عقب‌ماندگی ایران در این مسیر
در حالی‌که صنعت معدن جهان در سال ۲۰۲۴ با سود خالص ۷۰۰ میلیارد دلاری رکوردی تاریخی ثبت کرده و با شتاب به سمت معدنکاری هوشمند و مبتنی بر هوش مصنوعی پیش می‌رود، ایران با وجود ۷ درصد ذخایر معدنی دنیا تنها ۳.۲ میلیارد دلار درآمد داشته و از موج تحول فناوری در این بخش عقب مانده است.
احسان رنجبران_ پایگاه خبری «معدن نامه»: صنعت جهانی معدن در سال ۲۰۲۴ با سود خالص ۷۰۰ میلیارد دلاری یکی از درخشان‌ترین عملکردهای مالی دو دهه اخیر را رقم زد، بااین‌حال ایران با وجود دارا بودن ۷ درصد ذخایر معدنی جهان تنها حدود ۳.۲ میلیارد دلار درآمد از بخش معدن داشته و در رتبه ۲۱ جهان قرار گرفته است.
گزارش تازه مؤسسه مشاوره‌ای مک‌کینزی با عنوان «چشم‌انداز جهانی مواد ۲۰۲۵» نشان می‌دهد که سودآوری بخش معدن جهان با وجود فشارهای زیست‌محیطی، کاهش عیار مواد معدنی و پیچیدگی شرایط استخراج، همچنان در سطح بالایی باقی مانده است. رشد بهره‌وری این صنعت از سال ۲۰۱۸ تاکنون به‌طور متوسط سالانه یک درصد بوده که عمدتاً از مسیر دیجیتالی‌سازی، اتوماسیون و هوش مصنوعی حاصل شده است.
در مقابل ایران همچنان درگیر خام‌فروشی، ضعف اکتشاف و فناوری‌های فرسوده است که مانع تبدیل ظرفیت عظیم معدنی کشور به رشد اقتصادی قابل‌توجه شده‌اند.
فناوری مرز جدید قدرت در معدنکاری
تحلیل مک‌کینزی نشان می‌دهد بخش معدن در حال گذار از مدل سنتی به مدل هوشمند مبتنی بر داده و AI است. برای نمونه تنها مراکز داده هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ می‌توانند موجب افزایش ۳ درصدی تقاضای جهانی مس شوند. درحالی‌که غول‌های معدنی جهان از ابزارهای هوش مصنوعی مولد برای کاهش هزینه، افزایش ایمنی و بهینه‌سازی بهره‌وری استفاده می‌کنند، بسیاری از معادن ایران هنوز با ماشین‌آلات مستهلک و روش‌های سنتی استخراج فعالیت دارند.
در کشورهای پیشرو، از استرالیا و کانادا تا چین و برزیل، توسعه فناوری‌های معدنی نه‌تنها بهره‌وری را افزایش داده بلکه ساختار بازار جهانی را بازآرایی کرده است. سهم ۱۰ شرکت بزرگ معدنی از بازار جهانی که در سال ۲۰۰۰ حدود ۶۰ درصد بود، از سال ۲۰۱۵ تاکنون به ۳۰ درصد کاهش یافته که نشانه‌ای از افزایش تنوع بازیگران و رقابت فناوری‌محور در صنعت معدن است.
شکاف ایران با قدرت‌های معدنی جهان
در سال ۲۰۲۴ درآمد ارزش خالص تولیدات مواد معدنی ایران حدود ۳.۲ میلیارد دلار برآورد شده است، درحالی‌که این رقم برای کشورهای پیشرو به ترتیب چین ۱۸۴ میلیارد دلار، استرالیا ۱۵۰ میلیارد دلار، آمریکا ۹۳ میلیارد دلار، اندونزی ۵۹ میلیارد دلار و روسیه ۵۴.۶ میلیارد دلار گزارش شده است. حتی کشورهایی مانند عربستان، با پتانسیل معدنی کمتر از ایران، برنامه‌ای بلندپروازانه برای دستیابی به ۷۵ میلیارد دلار درآمد معدنی تا سال ۲۰۳۰ طراحی کرده‌اند.
این آمار نشان می‌دهد ایران باوجود مزیت‌های ذخایر معدنی، هنوز نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بازار جهانی پیدا کند. عوامل ساختاری، کمبود زیرساخت‌ها، ضعف در فرآوری و تحریم‌های بین‌المللی، موجب شده بهره‌وری و ارزش افزوده بخش معدن در کشور پایین باقی بماند.
معدن موتور محرک اقتصاد آینده
گزارش مک‌کینزی تأکید می‌کند معدن دیگر فقط تأمین‌کننده مواد خام نیست، بلکه حلقه نخست در زنجیره تولیدات صنعتی و فناوری‌محور است. کشورهایی که موفق شده‌اند زنجیره تولید خود را از استخراج تا فرآوری و محصولات نهایی توسعه دهند، توانسته‌اند بهره‌وری، اشتغال و ارزش افزوده قابل‌توجهی ایجاد کنند.
با رشد صنایع فناورانه از جمله مراکز داده هوش مصنوعی و فناوری‌های کم‌کربن، تقاضای جهانی برای مواد معدنی استراتژیک مانند مس، لیتیوم، آلومینیوم و کبالت افزایش چشمگیری خواهد داشت. ایران اگر مسیر هوشمندانه‌ای برای توسعه زنجیره ارزش معدنی در پیش نگیرد، بخش عمده این فرصت‌ها را از دست خواهد داد.
چشم‌انداز و مسیر پیش رو
با توجه به گزارش مک‌کینزی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های دیجیتال، اتوماسیون و فرآوری پیشرفته، اصلاح ساختار سیاست‌گذاری و تدوین یک نقشه راه ملی از اکتشاف تا صادرات، می‌تواند شرط اصلی عبور ایران از وضعیت فعلی باشد. تنها با اتخاذ و اجرای این تصمیمات است که معدن می‌تواند به یکی از موتورهای اصلی رشد اقتصادی کشور تبدیل شود و شکاف درآمدی با قدرت‌های جهانی کاهش یابد.
جهان در وارد عصر هوش مصنوعی معدنی می‌شود، دورانی که در آن داده، انرژی و فناوری سه ستون اصلی سودآوری و رقابت‌پذیری در بازار جهانی مواد معدنی هستند و از دست دادن فرصت‌ها باعث خارج شدن از چرخه اقتصاد معدنی خواهد بود.
